«Մեր էներգետիկ դաշտը և ֆիզիկական տարածքը շատ մեծ դիսոնանսի մեջ են»

«Իրատես de facto»-ի հյուրը լրագրող, հրապարակախոս, «Կերպարվեստ» պարբերականի գլխավոր խմբագիր, մեր թերթի «Լճից լիճ Հայաստան» խորագրի հեղինակ ՎՐԵԺ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆՆ է:
Օրերս լրացավ նրա վաթսունամյակը: Շնորհավորում ենք` լավագույն մաղթանքներով:

«Ե՛Վ ԲԱՑԱՍԱԿԱՆ, Ե՛Վ ԴՐԱԿԱՆ ԳԾԵՐԸ ՀԱՅԵՐԻ ՄԵՋ ՇԱՏ ՇԵՇՏՎԱԾ ԵՆ»

-Վրեժ, վաթսուն տարի ապրում ես, յուրացնում կյանքը: Ինքդ քեզ համար տարաբաժանե՞լ ես իմաստավորն անիմաստից, անկարևորից:
-Այս շատ տարողունակ, վտանգավոր հարցին փորձեմ պատասխանել: Կցանկանայի տարաբաժանել իմաստավորն անիմաստից: Անիմաստ բաներ շատ եմ արել, հետո հասել եմ իմաստնության: «Հայի հետին խելք» արտահայտությունը, երևի, հենց իմ մասին է:
-Հայի համար օրինաչափ է:
-Ես այդ տեսակն եմ ու շարունակում եմ մնալ այդպիսին: Իմաստավորն անիմաստից տարաբաժանելիս փորձում եմ երկրի գոյակերպը հասկանալ: Արդյոք այն, ինչ ունենք այսօր, անխուսափելիությո՞ւն է, արդյո՞ք մենք հերթական անգամ սկսում ենք զրոյական կետից, հերթական սկիզբն ենք ապրում: Ամեն անգամ մի բան ենք սկսում, հետո գալիս է մի պահ, երբ սկսածն ավարտվում է, կառույցը փլվում է: Պատահական չէ, որ մենք մեր պատմության մեջ քաղաքաշինական որևէ բան չենք պահպանել: Պահպանվել է եկեղեցաշինականը: Գուցե դա ոգու գերակայությունից է. Աստծո զորավոր մատն է դրանում խառը: Մեր ամբողջ պատմական փորձն եմ ձգտում իմաստավորել` հասկանալու համար, թե, օրինակ, ինչո՞ւ թուրքը մտավ մեր հողը: Դրա որևէ պատճառաբանություն որևէ պատմաբան չի տվել: Փոխարենը կան շատ պատմական աղբյուրներ, որոնք վկայում են, որ հայկական զորախմբերը, դրանց սպաները լավագույններից են եղել Բյուզանդիայից մինչև Չինաստան:
-Առաջին համաշխարհային պատերազմի շրջանում ահ ու սարսափ տարածող թուրք Վեհիբ փաշան անձամբ է վկայել, որ հայերից լավ կռվող չկա:
-Հայի զորական միտքը, հայը` որպես ասպետության, ազնվության կրող, միշտ գնահատված են եղել: Բայց մենք կարողացանք թույլ տալ թուրքերի մուտքը մեր հող, հետո էլ նրանք հասան Եվրոպա, Արևմուտք: Այս բաներն ինձ շատ են մտահոգում: Առօրեական, կենցաղային կարևորություններ ու անկարևորություններ բոլորս էլ ունենք: Դրանց վրա շատ չեմ կենտրոնանում: Ամեն դեպքում փորձում եմ չդավաճանել սկզբունքներիս: Կարծես թե ստացվում է: Երբեմն շատ բաների հումորով եմ նայում: Բայց երկրի, պետականության հարցերին միշտ շատ լուրջ եմ վերաբերվում, այստեղ է, որ ուզում եմ կարևորը տարբերել անկարևորից: Մենք ամեն ինչում աչքի ընկնող ենք: Դա դեռ խորհրդային բանակում ծառայելու ընթացքում եմ նկատել: Երբ հայերը հավաքված են խմբով` տասը-քսան հոգով, հիանալի որակ ունեն: Մի բան, որ չես ասի միջինասիական ազգերի, սլավոնների, վրացիների մասին: Հայերը տեսակ ունեն, ցայտուն նկարագիր, ամեն ինչում էին առանձնահատուկ` թե բացասական, թե դրական առումով: Բայց այս ամենով հանդերձ մենք չենք կարողանում մեր խնդիրների մեջ անիմաստն իմաստավորից տարաբաժանել` մեծ հաշվով:

«ԵԹԵ ԻՆՉ-ՈՐ ԲԱՐԴ ԽՆԴՐԻ ԱՌԱՋ Է ԿԱՆԳՆՈՒՄ ՄԱՐԴԿՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԴՐԱ ԼՈՒԾՈՒՄԸ ՄԻՇՏ ԷԼ ՓՆՏՐՈՒՄ Է ԱՐՎԵՍՏԻ ՄԵՋ»

-Կցանկանայի՞ր, որ զավակներդ քայլեին քո բացած կյանքի արահետով:
-Երկու աղջիկ ունեմ, նրանցով հպարտանում եմ: Ի դեպ, երբեք չեմ ձգտել տղա ունենալ:
-Այստեղ արդեն շեղվում ես հայի ավանդական տեսակից:
-Երևի: Ավագ դուստրս իրավաբան է: Կրտսերս դեռ դպրոցական է, կողմնորոշումների փուլում է, բայց շատ զգալի է հակումը դեպի թատրոնը: Տեսնենք` ինչ կստացվի: Որոշակի գծեր նրանք, իհարկե, ժառանգել են ինձնից, որոնք իմը չեն, եկել են պապերիցս: Հատուկ չեմ դաստիարակել նրանց` որպես քաղաքացի, բայց երկուսի մեջ էլ քաղաքացու որակը կա: Դա շատ կարևորում եմ: Հասարակության մեջ ապրելով` պետք է ունենաս որոշակի արժեհամակարգ: Դուստրերս այն ունեն, և ես նրանց համար չեմ ամաչում այս իմաստով:
-Երկար տարիներ խմբագրում ես «Կերպարվեստ» պարբերականը: Քեզ կերպարվեստի՞ մարդ ես համարում, թե՞ գրի:
-Այնուամենայնիվ, գրի մարդ եմ: «Կերպարվեստ» պարբերականը խմբագրել ամենևին չի նշանակում լինել բուն կերպարվեստի ոլորտում: Իհարկե, բավական լավ գիտեմ ոլորտը, բավական խորացել եմ դրանում: Խմբագրական տառապանքները քեզ էլ են հայտնի, բայց մի առանձնահատուկ հաճելի տառապանք է արվեստաբանական նյութ խմբագրելը: Մինչև հասկանում ես ամեն մի արվեստաբանի ձեռագիրը, երկարատև ջանք է պահանջվում: Ես միանշանակ գրի մարդ եմ: Եվ ինձ համար շատ պատվաբեր է հայ պատմության մեջ առաջին կերպարվեստաբանական պարբերականը խմբագրելը:
-«Իրատես de facto»-ի «Լճից լիճ Հայաստան» խորագիրը հնչեցնում-արձանագրում է օրվա ցավը, տագնապը, և յուրաքանչյուր հրապարակում բացվում է հայ և համաշխարհային գրականությունից վերցված որևէ բնաբանով: Ի՞նչ սկզբունքով ես ընտրում ասելիքիդ բնաբան-գիրը:
-Գրական դաշտում աշխատելով և լավ տեղեկացված լինելով` ասեմ, որ ես խորապես համոզված եմ, որ կա ժամանակակից փայլուն գրականություն: Խոսքս 21-րդ դարի հայ գրականությանն է վերաբերում: Սա հուզական վերաբերմունք չէ, այլ հաստատուն գիտակցություն: Հայ գրականության այսօրվա շատ ստեղծագործություններ կարող ենք զուգադրել համաշխարհային գրականության լավագույն օրինակների հետ` առանց որևէ կասկածի: Իրենց գրական տենդենցներով, խորությամբ աշխարհի ոչ մի հայտնի գրողի չեն զիջում Լևոն Խեչոյանը, Հովհաննես Գրիգորյանը, Վահան Վարդանյանը, Հրաչյա Սարուխանը, շատերը: Առնվազն քսան-երեսուն անուն կարելի է թվարկել: Ես անընդհատ ինքս ինձ համար հայտնագործում եմ տաղանդավոր պոետների և արձակագիրների: Նպատակս այդ տաղանդավորներին հանրահռչակելն է: Իմ բնաբաններն ուղղակի բնաբաններ չեն: Դրանք ենթատեքստով կապվում են իմ նյութի հետ, տվյալ հրապարակման մեջ արծարծված թեմայի հետ: Համաշխարհային վերլուծական կենտրոնները (գուցե դեռ Կոնֆուցիոսի ժամանակներից) վկայում են, որ եթե ինչ-որ բարդ խնդրի առաջ է կանգնում մարդկությունը, դրա լուծումը միշտ էլ փնտրում է արվեստի մեջ, դիմում է արվեստին, առավելապես` կերպարվեստին ու պոեզիային: Որովհետև արվեստի գործերի ենթատեքստում տեսնում են հնարավոր ապագան: Հայաստանում քիչ հայտնի, բայց փայլուն գեղանկարիչ Կարո Մկրտչյանի նկարները կանխատեսային գործեր են: Նույնը կարող եմ ասել և Կարեն Սմբատյանի, Հրաչյա Հակոբյանի (Սիրուն Հրաչի) մասին: Էլ չեմ խոսում ավելի մեծերի մասին: Տասնամյակներ առաջ նրանք իրենց գործերով կանխատեսել են այսօրվա վիճակը: Սա պատահական բան չէ: Ենթախորքեր կան արվեստի ստեղծագործություններում: Եթե մեր կառավարող շրջանները մի քիչ ուշադիր լինեին, այդ գործերում կտեսնեին վաղվա օրը` իրենց օրը: Շատ լավ գրականություն, շատ լավ կերպարվեստ ունենք այսօր: Երբ հեռուստաէկրանից ինչ-որ մեկը դուրս է տալիս, թե Չարենցից հետո գրող չկա հայ գրականության մեջ, ես մտածում եմ, որ դա էլ է կարծիք և հարգանքի արժանի: Բայց տասը անտաղանդ գրողի, տասը միջակության անուն տալու դեպքում թող նաև տասը տաղանդավորի անուն տան: Կան այդպիսիք:

«ԵՍ ԱԶԳԱՅՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ ՄՈԼՈՒՑՔ ՉԵՄ ՏԵՍՆՈՒՄ ՈՒ ԻՆՁ ՀԱՄԱՐՈՒՄ ԵՄ Ի ԾՆԵ ԱԶԳԱՅՆԱԿԱՆ»

-Ինչպիսի ՞ Հայաստան ես ձգտում ունենալ, քո երազած հայրենիքի բանաձևը ո՞րն է:
-Երբ մանուկ էի և սկսել էի Րաֆֆի կարդալ, այդ ժամանակվանից իմ մեջ բուն դրեց ազգայնականությունը: Ես ազգայնականության մեջ մոլուցք չեմ տեսնում ու ինձ համարում եմ ի ծնե ազգայնական: Դեռ փոքր հասակում մի քարտեզ էի կազմել, որում պատմական Հայաստանն էր` Անի մայրաքաղաքով, երկաթգծերով, ֆուտբոլային թիմերով: Այսինքն` մտովի ես վերականգնել էի ամբողջ Հայաստանը, տարված էի այդ գաղափարով:
-Այսինքն` «Լճից լիճ Հայաստան» խորագրի ապագա հեղինակը ծովից ծով Հայաստա՞նն էր մտովի վերականգնում:
-Այո՛: Ես ամբողջ օրը դրանով էի զբաղված, և իմ քարտեզագրած պետությունն էլ անուն ուներ` Ազգային Միացյալ Թագավորություն: Այդ ընթացքում Հելվեցիուս էի կարդում. փոքրիկ մի գիրք էր` հարյուր տարի առաջ հրատարակված: Երևի դրա ազդեցության տակ էի: Այդ կարգի Հայաստան էի ուզում ունենալ: Հայաստանի ներուժը ահռելի է: Միայն քսաներորդ դարում որքա՜ն հայտնի անուններ է տվել հայությունը մշակույթի, գիտության, սպորտի բնագավառներում: Թվարկենք ամենամեծերին` Արամ Խաչատրյան, Շառլ Ազնավուր, Սերգեյ Փարաջանով, Արտավազդ Փելեշյան, Երվանդ Քոչար: Ես միշտ մտածում եմ, որ մեր լեռնաշխարհի տարածքը 350 հազար քառակուսի կիլոմետր է, որից մենք հիմա ունենք միայն 30 հազարը: Եվ այդ մեծ տարածքին բաժին ընկած հզոր ոգեղեն ուժը ամբարված է այս փոքր տարածքի մեջ, այդ պատճառով էլ մենք մեր տեղը չենք գտնում: Մեր էներգետիկ դաշտը և ֆիզիկական տարածքը շատ մեծ դիսոնանսի մեջ են: Սա է մեր դժբախտությունը: Ոգեղեն ուժի, տաղանդի պակաս մեզանում չի զգացվում, բայց հային պակասում է մի շատ կարևոր բան` քաղաքացիությունը: Երբ մարդը ծխախոտի կոթուկը գցում է ոչ թե աղբարկղի մեջ, այլ կողքը, դա պակաս մեղք չէ, քան վերին օղակներում ինչ-որ մեկի կատարած գանձագողությունը: Երբ Երևանում կամուրջների վրա ծաղկի թաղարներ շարեցին, մեկ շաբաթում բոլորը գողացան: Դա քաղաքացիության, քաղաքացիական գիտակցության բացակայության մասին է խոսում: Աստված տվել է ստեղծագործ շնորհք հային, ի՞նչն է խանգարում, որ հայերն իրենց քաղաքացի զգան, իրենց ունեցածը գնահատեն: Սա մեծ բացթողում է, մենք չունենք հասարակական գիտակցություն: Մեզ մոտ հասարակական գիտակցությունը սաղմնային վիճակում է: Հակառակ դեպքում ամեն քայլափոխի որովայնային պահանջարկի բավարարման օբյեկտներ չէին լինի Հայաստանում: Ազգային արժեհամակարգի կարևորագույն բաղկացուցիչներից մեկն է հասարակական գիտակցությունը, որը մեզ մոտ իսպառ բացակայում է: Եթե մարդն իր բակում տնկված ծառը կտրում-գողանում է, էլ թող չդատապարտի վերևում նստած գանձագողին: Քաղաքացիական մտածողություն ունեցող հասարակության, ազգի ներկայացուցիչը երբեք փողոցը չի աղտոտի, երբեք հասարակական վայրում աճած ծաղիկը չի պոկի: Մենք կորցրել ենք քաղաքացիության զգացողությունը: Ես ցանկանում եմ, որ Հայաստանը լինի քաղաքացիների Հայաստան: Ես չեմ երազում ծովից ծով Հայաստանի մասին: Դա թող ապագա սերունդները երազեն և իրագործեն իրենց երազանքը: Ես ուզում եմ մեզ ճիշտ պահենք այս եղած Հայաստանում: Եթե վաղը Վիլսոնի գծած Հայաստանը մեզ տան, վախենում եմ, որ այդ ամբողջ տարածքում մարկետների մի հսկայական շարք գոյանա:
-Հանգիստ եղիր, Վիլսոնի գծած Հայաստանի հեռանկարը մեզ «չի սպառնում»:
-Բայց եթե «սպառնա», շարունակությունն իմ ասածի նման կլինի: Հիմա թող Հայաստանը, Արցախը դառնան քաղաքացիական, նորմալ պետություններ: Սա եմ երազում: Ի վերջո, քաղաքացիությունը, իմ խորին համոզմամբ, կապ չունի ո՛չ կրթական ցենզի հետ, ո՛չ ապրելակերպի, ո՛չ կենցաղավարության: Դա մի հատկանիշ է, որը մարդու մեջ դրվում է ի ծնե, փոխանցվում է ինչ-որ կոդի միջոցով, ինքնադաստիարակության ճանապարհով: Դա մի որակ է, որը չգիտեմ` հայի մեջ երբ է կորսվել: Կարծում եմ` հասարակական գիտակցության ձևավորման մեջ շատ մեծ դեր է ունեցել արևելյան կողմերից եկած-մեզ խառնված արյունը: Մշակույթի վրա չի կարողանում ներգործել այդ խառնարյունը: Մշակույթը հաղթում և դուրս է պոռթկում, բայց քաղաքացիական գիտակցությունը տեղի է տվել վաչկավրանային որակի առաջ: Մեր ամենամեծ թերացումներից մեկը մեծերին ունկնդիր չլինելն է: Մենք շատ հաճախ հիանում ենք մեր մեծերի ստեղծած գեղարվեստով: Բայց յուրաքանչյուր մեծ` Խորենացուց, Նարեկացուց մինչև Չարենց, Դեմիրճյան, Սևակ, մեզ գեղեցիկ ձևի մեջ խորհուրդ է տալիս, ուսուցանում է, իսկ մենք չենք լսում նրանց: Մի փոքր շեղվեմ և ասեմ, որ ինձ համար շատ հաճելի է գտնվել մեծագույն երգիծաբան, երգիծաբանության լավագույն կոթողներից մեկի` «Քաջ Նազարի» հեղինակ Դերենիկ Դեմիրճյանի օջախում: Համաշխարհային գրականության մեջ շատ քիչ օրինակներ կան, որ կարելի է համադրել Օտյանի Փանջունու և Դեմիրճյանի Քաջ Նազարի հետ: Եվ ցավոք, այդ կերպարները չեն կորցրել իրենց արդիականությունը, ինչպես Խորենացու «Ողբը», որը կարծես այսօր գրված լինի:

Զրույցը՝ Կարինե ՌԱՖԱՅԵԼՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Անհամբեր ու սիրով եմ սպասում իր հերթական գրին, ես էդ գրի մշտամնա ընթերցողն եմ
• Դերենիկ Դեմիրճյանի ժառանգության արժևորումը՝ ժամանակակից գիտական խոսքով
• Երախտագիտություն՝ կինոլեզվով
• Դերենիկ Դեմիրճյան-145
• «Այս մար­դիկ չեն սի­րում մեր ժո­ղովր­դին, պատ­րաստ չեն նրա հոգ­սը կրե­լու՝ ա­ռանց պարգևավ­ճա­րի»
• «Պե­տու­թ­յու­նը կորց­րել է իր դեմ­քը, և ե­թե մենք թույլ տանք, որ այս ճգնա­ժամն ա­վե­լի խո­րա­նա, ուղ­ղա­կի կկոր­ծան­վենք»
• «Կա այս­պի­սի մի կար­ծիք՝ հարկ է ստեղ­ծել Հա­յաս­տան ամ­րոց-պե­տու­թ­յուն»
• «Մի բան հս­տակ է՝ այս իշ­խա­նու­թ­յուն­նե­րը պետք է ան­հա­պաղ հե­ռա­նան»
• «Ե­թե մեր մշա­կույ­թը լի­ներ բարձր մա­կար­դա­կի վրա, մենք այ­սօր­վա ող­բեր­գու­թ­յու­նը չէինք ու­նե­նա»
• «Մեր թշ­նա­մու գոր­ծած ո­ճիր­նե­րից ու հան­ցա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րից ոչ մե­կը թույ­լատր­ված չէր ո­րևէ օ­րեն­քով»
• «Ի սկզ­բա­նե մտա­ծել են ար­նա­քամ ա­նել ժո­ղովր­դին, բե­րել-հասց­նել մի վի­ճա­կի, որ հե­տո ա­սեն՝ դե՜, չդի­մա­ցանք, ու ստո­րագ­րեն այս փաս­տա­թուղ­թը»
• «Վեր­ջին տեխ­նո­լո­գիա­նե­րով զին­ված հա­րուստ, ան­պարտ բա­նակ, սե­փա­կա­նին զու­գա­հեռ՝ պե­տա­կան հզոր ար­դ­յու­նա­բե­րութ­յուն պի­տի ստեղ­ծենք»
• «Ե­թե հի­մա ենք գնում փոխ­զիջ­ման, դրա տակ ի՞նչ է են­թադր­վում. ինք­նաոչն­չա­ցո­ւ՞մ, ինք­նաս­պա­նու­թ­յո­ւ՞ն»
• «Աստ­ված մեզ հետ է և մեր ար­դար գոր­ծին զո­րա­վիգ»
• «Պար­տադր­ված պա­տե­րազ­մը, ի­հար­կե, ծանր բան է, բայց մենք պատ­րաստ էինք դրան»
• «Հա­նուն ազ­գի, հա­նուն հայ­րե­նի­քի զոհ­ված­նե­րի հե­րո­սու­թ­յու­նը չա­փա­նիշ­նե­րի փո­փո­խու­թ­յան են­թա­կա չէ»
• «Ինչ­պես Հի­սու­սը, այդ­պես էլ Նա­րե­կա­ցին Աստ­ծուց նե­րո­ղու­թ­յուն է խնդ­րում բո­լո­րիս մեղ­քե­րի հա­մար»
• «Մենք աշ­խար­հի մեջ ենք, ու աշ­խարհն է մեր մեջ. պար­զա­պես, որ­պես գաղտ­նի զենք, ու­նենք Ո­գին, որ մեզ պա­հել ու պա­հե­լու է»
• «Մենք Աս­տու­ծոյ փառք կու տանք, որ հայ­րե­նի­քը կը մնայ հայ­րե­նիք եւ մեր մնա­յուն հաս­ցէն»
• «Կար­դում էի այն ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րի ցան­կը, որ պատ­րաստ­վում են հա­նե­լու դպ­րո­ցա­կան դա­սագր­քե­րից, ու սար­սա­փում էի»

Մեկնաբանություններ